Deur Johan Nortje
Wanneer gewone mense verregaande idees het, versprei dit (gelukkig) gewoonlik nie verder as hul onmiddellike omgewing nie – dit bly bloot ’n gesprek oor ’n koppie koffie of dalk ’n gekrabbel in ’n dagboek. Indien hulle met eerlike vriende of ouers geseënd is, word die gapings in hul planne uitgewys.
As magshebbers verregaande idees kry, blyk dit ongelukkig dikwels dat dié idees in ’n memorandum vervat word. As dit net daar gelaat word, was dit die einde van die storie. Maar memorandums is geneig om in e-posse te verander en op komiteetafels te beland, waar wyse manne hul koppe knik en dit onderteken met penne wat magtiger is as die swaard. Daarna verskyn die idees in die Staatskoerant en die publiek moet weer hul leesbrille opsit.
Suid-Afrika is ’n demokratiese regstaat met ’n grondwet as oppergesag. Hoewel dit nie eksplisiet genoem word nie, maak die Grondwet voorsiening vir wigte en teenwigte vir die skeiding van magte. Hierdie beginsel (wat as trias politica bekendstaan) is beskryf deur die Franse denker Baron de Montesquieu in sy The spirit of the laws, wat geskryf is teen die agtergrond van die Franse Revolusie – ’n revolusie waarvan die domino-uitwerking vandag nog ervaar word. Die beginsel is dat staatsmag verdeel moet word tussen die wetgewende (parlementêre), uitvoerende (die kabinet) en regterlike gesag (die howe). Dié verdeling moet toesien dat geen gesag ’n ander oorrompel of oorweldig nie. Verskeie demokratiese lande het hul eie variasies hiervan. Suid-Afrika het oor die afgelope twee en ’n half dekades sy eie weergawe hiervan ontwikkel.
Met staatskaping, tenderbedrog en korrupsie in verskeie staatsinstellings, kan daar aangevoer word dat die Suid-Afrikaanse model groot tekortkoming toon om te verhoed dat die kaping van staatsentiteite in die eerste plek seëvier en howe ná die tyd skadebeheer moet toepas. Verskeie kenners het al redes hiervoor aangevoer. Dit sluit onder meer in dat die konsep sfere van die regering nie duidelike grense stel nie en ’n ideologiese vertolking van die Grondwet is wat transformasie nastreef. Die regering maak selde wette wat deur hul eie leierskap afgekeur word. Ongeveer 90% van wetsontwerpe word deur die uitvoerende gesag geïnisieer en die ANC beheer ongeveer 62% van die setels in die parlement. Nog ’n punt wat moontlik oor die hoof gesien word, is dat openbare deelname aan parlementêre aangeleenthede nie beduidend hoog is nie. Volgens ’n studie wat Ipsos in 2019 oor die bedrywighede van die parlement uitgevoer het, het slegs 14% van respondente geweet hoe om aan die aktiwiteite van die parlement deel te neem.
Frédéric Bastiat was nóg ’n denker wat na die Franse Revolusie geskryf het en gewaarsku het dat mense se vryheid gyselaar gehou word deur sekere wette van gesaghebbers. Om te bepaal of ’n daad as wettige plundering geag kan word, moet daar volgens Bastiat bepaal word of die wet toelaat dat eiendom van een persoon gekonfiskeer kan word en aan ’n ander oorgedra kan word. Daarbenewens moet daar bepaal word of die wet een persoon ten koste van ’n ander bevoordeel, deur te doen wat die persoon self nie kan doen sonder om ’n misdaad te pleeg nie. Bastiat voer aan dat geen samelewing kan voorbestaan indien respek vir die reg ontbreek nie. Indien moraliteit en wette mekaar weerspreek, moet die publiek die moeilike keuse maak om óf sy moraliteit te laat vaar óf sy respek vir die wet te verloor.
Tans is daar talle konsepwette wat daarop gemik is om verregaande idees deur te voer, soos die voorgestelde onteieningswetgewing. Die nuutste voorbeeld hiervan is die voorgestelde wysigings aan die vuurwapenwet, wat beoog om mense te ontwapen.
Internasionale navorsing oor vuurwapeneienaarskap en geweld kom tot uiteenlopende gevolgtrekkings, vermoedelik weens verskeie veranderlikes soos kultuur, die gesindheid teenoor wapens, die tipe wapens, bekwame veiligheidsdienste en die teenwoordigheid van verskeie psigoaktiewe dwelms.
Die joernalis Peter Hichens het die onteiening van vuurwapens van wetgehoorsame persone onder die loep geneem en meen dat onteiening ’n fundamentele oortreding is van die veronderstelling van onskuld. Daar word dus aanvaar dat die persoon klaar ’n misdaadvoorneme en -bedoeling het. Hoewel daar aangevoer kan word dat persone met ’n geskiedenis van gewelddadige gedrag verhoed moet word om wapens te besit, is die idee dat álle persone ontwapen moet word onrealisties en irrasioneel.
Hichens noem met reg dat daar niks verkeerd is as mense idees het nie. Inteendeel, niemand kan vir ander mense voorsê wat om te dink of hoe hulle oor hul idees mag voel nie. Dit sal op ’n miskenning van vryheid van gewete neerkom.
Nietemin moet idees, geformuleer deur gesaghebbende persone, eers met ’n verstandhouding met die werklikheid getoets word voordat dit op nasionale vlak uitgerol word.
Johan Nortje is ’n navorser by AfriForum Navorsing.