Deur Annelise de Vries
Suid-Afrika se taalskat is een van die rykste ter wêreld.
Soveel van die Suid-Afrikaanse taalgeskiedenisbronne lê tans in biblioteke, argiewe en baie is reeds vergete.
Sy groot vrees is dat hierdie bronne op een of ander wyse vir die nageslag verlore sal gaan, terwyl nou al baie gedoen kan word om dit te bewaar en sommige as’t ware uit die vergetelheid gehaal kan word.
Só sê prof. Wannie Carstens, medebestuurder van die Noordwes-Universiteit se projek rondom die Digitale Bibliografie van die Suid-Afrikaanse Taalkunde (DBAT).
Hy was onlangs die spreker by ’n werkwinkel oor die bestekopname van die digitalisering van Afrikaanse publikasies wat vandeesweek by die Universiteit van Pretoria (UP) gehou is.
Dié werkswinkel is deur die Virtuele Instituut vir Afrikaans (VivA), die DBAT en die biblioteek van die UP se Open Scholarship-afdeling aangebied en het ten doel om te bepaal hoeveel Afrikaanse digitalisering en projekte hier rondom al onderneem is.
“Daar is verskeie nasionale en internasionale instansies wat tans – om verskeie redes – Afrikaanse materiaal (byvoorbeeld taal- en letterkundige werke, kultuurhistoriese materiaal, akademiese naslaanwerke en argiefmateriaal) digitaliseer. Tot dusver is daar nog geen bestekopname gemaak van al hierdie verskillende inisiatiewe nie, en die vermoede bestaan dat daar in hierdie verband heelwat duplisering en oorvleueling plaasvind,” meen prof. Gerhard van Huyssteen, uitvoerende direkteur van VivA.
Twintig sprekers van verskillende instansies het aangedui op watter wyse taalbronne gedigitaliseer word.
Volgens prof. Franci Greyling, stigter van Storiewerf, ‘n tuiste vir alles oor kinder- en jeugboeke, is 160 nuwe Afrikaanse verhale en verhoogtekste al op hierdie platform vasgelê. Sy het ook verwys na die projek Byderhand wat plekspesifieke digitale literatuur omvat. “Die projek bestaan uit verskeie subprojekte waaronder Tuinverse en Rusplekstories.
Tuinverse is tans beskikbaar in die botaniese tuin van die Noordwes-Universiteit (NWU) se Potchefstroomkampus waar studente QR-kodes afneem en op dié manier tuinliteratuur kan luister terwyl hulle die natuur rondom hulle ervaar,” sê Greyling.
Byderhand het nog talle ander projekte wat op hul webwerf te vinde is.
ʼn Tweede Afrikaanse digitaliseringsprojek is Maroela Media se Afrikaanse Wikipedia-blad. Daar is tans 46 443 artikels op dié blad gelaai, maar volgens Keren van den Berg, projekkoördineerder van die Afrikaanse Wikipedia-blad, is dit maar min vergeleke met blaaie van tale soos Engels, Duits, Frans, Hollands, Pools en Russies. “Enige persoon wat deel van hierdie projek wil vorm, kan na die instruksievideo op Youtube gaan kyk onder Afrikaanse Wikipedia-opleidingskursus.”
Digitalisering in die uitgewersbedryf dien as bewys van nog ʼn terrein wat gedy. Volgens Sumarie Erasmus, digitale projekkoördineer van Lapa Uitgewers, het dié maatskappy in 2010 reeds begin om boeke oor te skakel in digitale formaat. “Daar is tans 1 250 van Lapa se publikasies digitaal beskikbaar en hierdie getal groei maandeliks.”
Volgens Ilze Volschenk, produksiebestuurder van NB Uitgewers, word ongeveer 350 gedrukte publikasies per jaar gepubliseer, waarvan sowat 200 in die vorm van e-boeke beskikbaar gestel word. “Altesame 63 klassieke Afrikaanse tekste is onlangs omgeskakel en beskikbaar gemaak. Hierdie tekste was slegs in hardekopie beskikbaar en indien ons dit nie gedigitaliseer het nie, sou dit miskien vir ewig verlore gegaan het. Titels soos Periandros van Korinthe (D.J. Opperman), Trekkerswee (Totius), My Kubaan (Etienne van Heerden) en vele meer word by hierdie lys ingesluit,” sê Volschenk.
Die beskikbaarstelling van argiefmateriaal is nog ʼn kwessie wat by hierdie werkswinkel hanteer is. Talle digitaliseringsprojekte van argrief- en spesiale versamelingsmateriaal word by instansies soos die Tracing History Trust, die Ferdinand Postma-biblioteek van die NWU en biblioteek van die Universiteit van Johannesburg, onderneem.
Volgens Anneke Coetzee, bibliotekaris van die Ferdinand Postma biblioteek, is manuskripte van TT Cloete, die Pierneef-versameling, die Genootskap van Regte Afrikaners (GRA) se tydskrif, Ons Klyntji, die Ossewabrandwagversameling, ʼn volkspeleversameling en dokumentasie oor die Dorslandtrek, reeds in die proses om gedigitaliseer te word. “Hierdie tekste is reeds baie oud en sou nie vir lank vir die Afrikaanse taalgemeenskap behoue gebly het indien dit nie nou gedigitaliseer word nie. Met hierdie projekte maak ons dele van die geskiedenis wat ontoeganklik geword het, vir enige mens toeganklik,” verduidelik Coetzee.
Die werkswinkel is afgesluit deur die pad vorentoe te bespreek. Daar is ooreengekom dat daar een komitee saamgestel moet word om as samebindingsagent op te tree en seker te maak dat gedigitaliseerde Afrikaanse tekste toeganklik is vir alle mense, die geskiedenis op dié wyse bewaar word en dat waardevolle navorsingsplatforms geskep word waar hierdie tekste bekom kan word.
Die Suid-Afrikaanse Sentrum vir Digitale Taalhulpbronne (SADiLaR) sal as fasiliteerder van hierdie projek optree.
SADiLaR wat aangebied word deur die NWU is ʼn nuwe navorsingsinfrastruktuur wat deur die departement van wetenskap en tegnologie ingestel is en vorm deel van die navorsingsinfrastruktuur-padkaart (SARIR). Die sentrum bedryf ʼn digitaliseringsprogram wat die stelselmatige skepping behels van akademies relevante digitale teks, spraak- en multimodale hulpbronne met betrekking tot alle amptelike Suid-Afrikaanse tale, asook ʼn digitale-geesteswetenskappe-program wat die kapasiteitsbou van navorsing sal fasiliteer.
“Die idee is dat Afrikaans as die voetsoldaat sal optree en die beste metodes ondersoek om suksesvolle digitaliseringsprojekte aan te pak, sodat die weg vir ander inheemse landstale gebaan kan word en Suid-Afrika se ryke taalskat behoue sal bly vir die generasies wat kom,” het Carstens afgesluit.
Persone wat by hierdie projek betrokke wil raak kan vir dr. Adri Breed, medebestuurder van DBAT, kontak by adri.breed@nwu.ac.za.